در "قضاوت" مردم

تحلیل "علمی" پدیده ها به منظور پی بردن به دلیل و فرآیند رخداد آنها همواره از کارهایی ارزشمند و در عین حال لذتبخش برای ذهن پویای انسان جستجوگر بوده است. تعریف دقیق و جامع "تحلیل عملی" به وضوح از حوصله این نوشتار خارج است؛ اما به مختصر (و مصلما بادقت کم) می توان آن را اینگونه تعریف نمود:

"تحلیل علمی فرآیندی است شامل (1) جمع آوری و مطالعه تعدادی (کافی) مشاهده، (2) شکل دادن تعدادی فرضیه، (3) امتحان درستی فرضیات، و (4) کشف قوانینی که بر رخداد مشاهدات حاکم بوده است."

به دور از واقعیت نخواهد بود اگر مدعی شویم بشر تمامی یافته های علمی خویش را مدیون همین فرآیند ساده می داند. همواره مردمان نیز اندیشمندان را (همان کسانی که به تحلیل علمی پدیده­ها می پردازند) ستوده و قدردان بوده اند، و متعاقبا سرمایه و تلاش فراوانی مبذول تربیت چنین افرادی کرده اند.

اما به طرز شگفت انگیزی دامنه کاری این اندیشمندان محدود به موجودیتهایی است که از خود شعور و تفکر خاصی ندارند، مانند پدیده های فیزیکی و یا شیمایی. تحلیل و مطالعه افکار و اعمال "افراد" عموما با مقاومت و مخالفت مخالب روبرو می­شود. دو دلیل بر چنین محدودیت و مقاومتی قائل هستم:

1. آموزه های دینی که به طور غیر دقیق هر گونه صحبت (علمی یا غیر­علمی) در مورد اعمال و افکار افراد را تحت عنوان "غیبت" مقبوح می دانند و هم ردیف "خوردن گوشت برادر مرده" قرار می دهند.

2. آموزه های اجتماعی که باز به طور غیر دقیق و با بهانه هایی موهوم برچسبی منفی بر این عمل می زنند (همان برچسب معروف judge کردن) و به نکوهش آن می پردازند.

در این یادداشت نقدی بر پیروان دلیل 1 ندارم، چرا که آنچه می کنند برگرفته از اصولی است که نشات گرفته از جای دیگریست، و نقد آن اصول را به زمان دیگری می سپارم. اما "نگرانی" من از پیروان دلیل 2 است که سعی برآن دارند تحلیل اعمال و افکار دیگران را فعلی ضد ارزش جلوه دهند. آنچه برای من قابل درک نیست این است که چه ایرادی بر "قضاوت" مردم است که این عده را چنان مشوش می کند؟

مثالی می آورم: آیینی را در نظر بگیرید که خود را ضامن سعادت دنیوی پیروان خویش می داند. در این آیین نماز خواندن و روزه گرفتن از واجبات، و شراب خوردن از محرمات است. حال تصور کنید فردی را که،

1. ادعای پیروی از این آیین داشته باشد، و

2. انتخاب کند که نماز بخواند، روزه نگیرد و شراب بنوشد.

از دیدی منطقی، برداشت (فرضیه) زیر صحیح است: "فرد منطقی ناقص دارد." (منطق تعریفی دقیق دارد که پرداختن به آن از دامنه این نوشتار خارج است. فرض را بر این می­گذارم که خواننده با اصول منطق آشنا می­باشد). اثبات برداشت فوق به راحتی از برهان خلف حاصل می شود: فرض کنید فرد منطق کامل دارد. در نتیجه فرد ادعای پیروی از آیینی را نخواهد کرد که بر دستوراتش پایبندی ندارد در حالی که آن آیین ادعای تضمین سعادت دنیوی دارد.

اینکه "بی منطق" بودن ویژگیی است که بر آن باید شرم کرد یا نه، سوالی است که هر فرد جوابی خاص بر آن دارد. اما مستقل از آن جواب، قضاوت فوق قضاوتی است درست.

نتیجه ای که از این نوشته می خواهم بگیرم این است که قضاوت در مورد افراد از طریق تحلیل علمی اعمال و افکار آنان نه تنها کاری نکوهیده و بی اعتبار نیست که حتی مانند هر تحلیل علمی دیگری ستوده و مفید است.

این را نوشتم نه در توجیه بدگویی پنهانی از دیگران، بلکه در ستودن "قضاوت" افراد، خارج از هرگونه "احتیاط و پنهان کاری"، چرا که قویا اعتقاد دارم مردمان وقتی خود را در حیطه قضاوت علمی دیگران می یابند، بر رفع تناقضات فکری و اعتقادی خود که بیشتر ناشی از باورهای غلط دینی و الگوهای نادرست اجتماعی است، همتی دوچندان می گمارند.